Οπτικές Απάτες και Πολυπλευρικότητα της Αλήθειας, Αρμονίες, Δυσαρμονίες και Πολυφωνικότητα του Ψεύδους.

"Εάν η αλήθεια είναι πολύπλευρη, το ψέμα είναι πολύφωνο. "

Ουίνστον Τσώρτσιλ

Λαγός ή Πάπια;

Η πρώτη σκέψη στην πολυπλευρικότητα της αλήθειας και στην πολυφωνικότητα του ψεύδους ήταν ακαριαία: η οπτική απάτη, συνήθης σε παιδικά περιοδικά του καιρού μου, που επιβίωσε μέσα από τον Βικτωριανό Τύπο μαζί με τα ρέμπους και τις μαγικές εικόνες τύπου "ψάξτε να βρείτε την κούκλα της Λιλίκας" ή "ποιο από τα δύο τρίγωνα είναι μεγαλύτερο", που τελικά κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει για οπτική εξαπάτηση τη στιγμή που μέσα τους κρύβουν και την αλήθεια τους. Θυμήθηκα κι άλλο ένα απόφθεγμα του κυβιστή ζωγράφου Georges Braques, ότι η αλήθεια υπάρχει, το ψέμα πρέπει να εφευρεθεί. Όχι απόλυτα αληθές, αφού και η αλήθεια (συνηγορούσης της πολυμορφικότητάς της και των πολλών της όψεων) μπορεί επίσης να συντεθεί, άρα τελικά και να εφευρεθεί, όμοια όπως και το ψέμα μπορεί να υπάρχει: Τα όνειρα που βλέπω το βράδυ απ' τη στιγμή που απέκτησαν αυτήν τη λειψή, την έστω μισερή και σουρρεαλιστική υπόσταση, υπάρχουν, το ίδιο υπάρχουν και τα παραμύθια απ' τη στιγμή που εκφέρονται ως λόγος, πολλώ δε μάλλον απ' τη στιγμή που καταγράφονται.

Ο Τσώρτσιλ από τη στιγμή που ορίζει την αλήθεια ως πολύπλευρη (που είναι) και το ψέμα πολύφωνο προσδίδει οπτικότητα στην αλήθεια και ακουστικότητα στο ψέμα. Αληθές, αν στο ψέμα δούμε μόνο την ηθική του υπόσταση, της αποφυγής του φερειπείν στον πολιτικό και κοινωνικό βίο και στην αρχή της προπαγάνδας του Γκαίμπελς. Το ακουστικό μήνυμα λόγω του φευγαλέου αισθήματος που δημιουργεί μέσω των φωνών των ψευδομένων, εάν δεν έχει καταγραφεί και μάλιστα κατά τρόπο αξιόπιστο (κατά το δυνατόν), κάλλιστα μπορεί να ενορχηστρωθεί ως μια συμφωνία ψεύδους που εξαρτάται και από την αντίληψη και την ικανότητα αυτοσχεδιασμού των κατά σειράν παραληπτών, όπως στο παιχνίδι με το χαλασμένο τηλέφωνο: Ακούω α, αντιλαμβάνομαι β, εννοώ γ, μεταφέρω δ, έως το αρχικό ψευδές μήνυμα να μεταφερθεί αληθώς στον τελικό του αποδέκτη και να καταλήξουμε τυχαία και πάλι στην αλήθεια. Χαριτωμένος παραλογισμός που θυμίζει τα παράδοξα στην "Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων": Ένα σταματημένο ρολόι θα μου δείξει τη σωστή ώρα δυο φορές την ημέρα. Έτσι, αν θέλω να μάθω τη σωστή ώρα, κάθομαι ολόκληρη τη μέρα μπροστά στο σταματημένο ρολόι, που δυο φορές θα μου πει την αλήθεια.

Ας το συνθετοποιήσουμε και ας υποθέσουμε ότι το γνωστικό πεδίο μιας ομάδας στην οποία μεταφέρονται τα ψευδή μηνύματα είναι περιορισμένο και χαρακτηρίζεται από προβλεψιμότητα στις αντιδράσεις της. Τότε, εάν α = αληθές και το πρώτο αρχικό μήνυμα, που οφείλει να διαδοθεί ως ψεύδος ορίζεται ως β, κάλλιστα μπορούμε, διά της μεταφοράς των μηνυμάτων μέσω του παιχνιδιού αυτού του χαλασμένου τηλεφώνου, να εικάσουμε ότι θα καταλήξουμε νομοτελειακά και στο α, στην αρχική αλήθεια, όπως στο παράδοξο της Αλίκης. Τι πλάνη όμως! Γιατί και η αλήθεια μεταβάλλεται.

Εδώ ας προσθέσουμε κι άλλη παράμετρο. Στο προηγούμενο παιχνίδι του χαλασμένου τηλεφώνου ας αλλάξουμε τους παίχτες σε υψηλού νοητικού δυναμικού, ευφάνταστους και απρόβλεπτους, οι οποίοι ποτέ δε θα φτάσουν και στο σκοπό: να εντοπίσουν δηλαδή την αρχική αλήθεια, γιατί θα αυτοσχεδιάσουν με τέτοιον τρόπο, ώστε θα είναι αδύνατον να διακριθεί το ψέμα από την αλήθεια.

Αλλά ποιοι είναι οι παίχτες ενός τέτοιου ιδιοφυούς παιχνιδιού, που έχουν το δικαίωμα να παίξουν ένα τέτοιο παιχνίδι με τους όρους τους; Συνήθως η intelligentsia, που πέρα από ιδαίτερη κάστα διανοητών διαθέτει και τα μέσα να παίξει το παιχνίδι αυτό.

Εάν όμως τα ψεύδη ενορχηστρώνονται, τότε μπορούν και να παράξουν αρμονίες. Και εάν ταυτόχρονα οι αρμονίες αυτές γίνουν τα ζωτικά ψεύδη κοινωνικών ομάδων σε σημείο που η ευτυχία τους να εξαρτάται από αυτά, τότε θα έπρεπε πιθανόν να μιλήσουμε για απενοχοποίηση του ψεύδους ακόμη και στην ηθική του χροιά.

Θα μπορούσε όμως ταυτόχρονα να νομιμοποιηθεί η ψευδαίσθηση και η παραίσθηση και πού αυτή θα μπορούσε να αποβεί και ηθικά κατακριτέα; Ας υποθέσουμε ότι αυτός που τρέφει ψευδαισθήσεις αδυνατεί να διακρίνει αλήθεια από ψέμα και ότι ο έχων παραισθήσεις είναι ή ο κλινικά ψυχοπαθής ή ο λήπτης ψυχοτρόπων ουσιών. Κι ας μου επιτραπεί εδώ να χαρακτηρίσω τους λήπτες ψυχοτρόπων ουσιών ως στερούμενους φαντασίας, αφού η κατάσταση διευρυμένης συνείδησης μπορεί να γίνει κατά βούλησιν από το υποκείμενο και σε οποιαδήποτε στιγμή το θελήσει. Πηγαίνω επί παραδείγματι στο κέντρο της πόλης και βλέπω πολλούς ανθρώπους μαζεμένους. Εάν το θελήσω, μπορώ κάλλιστα να εστιάσω σε μια παραπληρωματική λεπτομέρεια, όπως λογουχάριν μύτες. Εκατοντάδες μύτες και κάποιοι άνθρωποι τριγύρω. Ή περιγράμματα. Υπάρχουν μόνο περιγράμματα και όλα τα άλλα είναι δευτερεύοντα στοιχεία των περιγραμμάτων. Ή χρώμα κόκκινο. Όλα κινούνται γύρω από το κόκκινο κ.ο.κ., διαδικασία σχεδόν αυτόματη στους αυτιστικούς ή σύμπτωμα της συναισθησίας: "βλέπω" ήχους, "ακούω" χρώματα, "μυρίζω" αριθμούς, συνδυάζω συγκεκριμένους ήχους με συγκεκριμένα χρώματα ή σχήματα, ικανότητα που είχε ο Μότζαρτ και που πραγματεύεται και ο Βασίλι Καντίνσκυ στο βιβλίο του "Σημείο - Γραμμή - Επίπεδο" και στο "Για το Πνευματικό στην Τέχνη", ιδέα που απασχόλησε εκείνη την εποχή και το μουσικοσυνθέτη Μάλερ ή τις εσωτεριστικές αναζητήσεις της Elena Blavatski και της Annie Bessant στις "Σκεπτομορφές" της, το βιβλίο που έγραψε μαζί με τον Leadbeater, όταν τους κύκλους της εποχής απασχολούσε μια ενοποιητική αρχή των αισθήσεων με φιλοσοφικοθρησκευτικές προεκτάσεις.

Πώς ορίζεται τότε η πολυφωνία του ψεύδους και η πολυοπτικότητα της αλήθειας; Το ψέμα μπορεί να είναι τόσο πολύπλευρο όσο και η αλήθεια και η αλήθεια τόσο πολυφωνική όσο και το ψέμα.

Maurits Cornelis Escher, Σχετικότητα, 1960

Δύσκολοι καιροί για παραμυθάδες. Και το πιο δύσκολο απ' όλα είναι να μπορείς να εφεύρεις τα ζωτικά σου ψεύδη, χωρίς όμως να διαθέτεις και την απαραίτητη κλινική τρέλα που θα σε κάνει ταυτόχρονα να πιστεύεις και σ' αυτά.

________________________________________

Σχετικές Αναρτήσεις:

1. Ψεύδους Εγκώμιον, Ζωτικό Ψεύδος, Σύνδρομο του Πινόκιο και Σύγχρονο Παραμύθι

2. Πλατύπους ο Περιττοδάκτυλος

3. Εξ Ιωνίας

© Ελένη Καλλιανέζου, Vejen Δανίας 1 Απριλίου 2009